Zapraszamy do lektury raportu pt. „Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej”.

To ogólnokrajowe reprezentatywne badanie dotyczące sposobu żywienia i stanu odżywienia, obejmujące wszystkie grupy ludności Polski, zostało przeprowadzone w latach 2019-2020 przy wsparciu finansowym Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Realizacja badania rozpoczęła się w 2019 r. w Instytucie Żywności i Żywienia i była kontynuowana w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego PZH – PIB.

Głównym celem badania było zebranie danych o spożyciu żywności w reprezentatywnych grupach: dzieci, młodzieży, osób dorosłych, w tym osób w starszym wieku oraz wśród wegetarian (dzieci i osób dorosłych) i kobiet w ciąży.

Wyniki badania umożliwiają dokonanie oceny sposobu żywienia i stanu odżywienia różnych grup populacyjnych w Polsce.

Ważnym elementem badań było wdrożenie zgodnej z wytycznymi EFSA metodologii dotyczącej  badania spożycia żywności.

 W raporcie przedstawiono część wyników badania dla grup dzieci, młodzieży i osób dorosłych, w tym najważniejsze dane socjodemograficzne, antropometryczne, dotyczące zwyczajów żywieniowych i innych aspektów związanych z żywieniem oraz częstotliwości spożycia. 

➡ Szczegóły raportu poznacie podczas wykładu dr inż. n. rol. Katarzyny Stoś z NIZP PZH – PIB

Zachowania żywieniowe uwarunkowane są przez wiele czynników, zaczynając od tych społeczno-kulturowych, religijnych, ale też wykształconych na przestrzeni lat nawyków czy indywidulanych preferencji.  Często już od najmłodszych lat jedzenie zaczyna pełnić różne funkcje, również te związane ze sferą psychologiczną. Słodycze stają się rodzajem nagrody dla dzieci lub traktowane są jako forma pocieszenia. Dlatego, gdy tego typu zachowania są utrwalane, jedzenie zaczyna być traktowane jako reduktor stresu w dorosłym życiu. Pożywienie zaczyna zastępować nam potrzebę miłości, rekompensuje nudę, samotność, złość, szczęście czy samotność. Problemy, który są źródłem stresu nie są rozwiązywane za pomocą innych narzędzi, lecz za pomocą jedzenia. Tego rodzaju zachowania najczęściej są przyczyną nadwagi, otyłości oraz prowadzą do wielu innych chorób i problemów zdrowotnych.

Dlaczego jemy emocjonalnie?

Skłonność do jedzenia w odpowiedzi na negatywne emocje nazywana jest „odżywianiem emocjonalnym”. Pojęcie to zostało użyte po raz pierwszy, kiedy zauważono, że niektórzy ludzie nie potrafią odróżnić uczucia głodu od uczucia pobudzenia emocjonalnego towarzyszącego negatywnym emocjom.

Jedzenie pod wpływem emocji charakteryzuje się nasileniem spożycia produktów wysoko przetworzonych, czyli takich o wysokiej i bardzo wysokiej gęstości energetycznej np.: słodyczy, słonych przekąsek czy produktów typu fast food.

Jednym z powodów pojawienia się jedzenia emocjonalnego jest ucieczka od negatywnych emocji. Dzięki temu można skupić uwagę na dostępnym bodźcu i chociaż na chwilę zapomnieć o źródłach stresu. Kolejny powód, dla którego sięgamy po jedzenie w sytuacjach stresowych, to bezpośrednia przyjemność wynikająca z faktu jedzenia oraz idące za tym pozytywne emocje. Za te zachowania odpowiedzialne jest ukształtowanie połączenia między spożywaniem pokarmów a działaniem układu nagrody, dzięki któremu wzrasta wydzielanie dopaminy i serotoniny, co wywołuje uczucie przyjemności oraz poprawę nastroju.

Co jemy pod wpływem stresu?

Z badań naukowych wynika, że to kobiety częściej podjadają w sytuacjach stresowych. Z kolei zarówno kobiety jak i mężczyźni przyznają, że uczucie znudzenia stymuluje ich apetyt. Natomiast pod wpływem smutku i znudzenia kobiety sięgają najchętniej po słodycze, z których najczęściej wybierana jest czekolada. W ramach pocieszenia zarówno kobiety jak i mężczyźni rzadziej sięgają po owoce, warzywa czy produkty zbożowe.

Najczęstszy wybór słodyczy, a zwłaszcza czekolady, jest związany między innymi ze zwiększonym zapotrzebowaniem na węglowodany. Stres przyczynia się do rozpadu serotoniny, stąd ochota na słodycze pojawia się częściej i przyczynia się do zmniejszenia odczuwania stresu. Jednak pozytywne działanie serotoniny nie trwa długo (ok. 3 godziny). Po tym czasie, czyli po jej ponownym obniżeniu, ochota na słodkie produkty wraca.

Pod wypływem serotoniny ludzie stają się bardziej senni i spokojniejsi, dlatego po posiłku bogatym w węglowodany proste przestają myśleć o stresie. W czasie stresu dochodzi do spadku poziom magnezu w organizmie. Jest to związane z zużyciem magnezu do syntezy hormonów stresu, a wspomniana wcześniej czekolada jest jego dobrym źródłem. W badaniach obserwuje się też kobiety, które często po zjedzeniu słodyczy odczuwają wyrzuty sumienia związane ze spożyciem nadmiernej ilości energii. Tego typu zachowania działają jako kolejny czynnik stresujący, który będzie przyczyniał się do ponownego sięgania po jedzenie w sytuacji stresu.

Pandemia a stres

Ostatnie doświadczenia związane z pandemią COVID-19 były powodem stresu większości ludzi. Objawiał się on najczęściej obniżonym nastrojem, drażliwością czy bezsennością.  Nie bez wpływu na nawyki żywieniowe była ogólna kwarantanna, gdy zmuszeni byliśmy do pozostania w domach przez dłuższy czas, często z nieograniczonym dostępem do żywności i mniejszą aktywnością fizyczną.

Sytuacja ta była szczególnie trudna dla osób, które już wcześniej miały problemy z prawidłowymi nawykami żywieniowymi. Z jednego z badań dotyczących zachowań żywieniowych w czasie pandemii wynika, że 52% respondentów częściej podjadało między posiłkami, a 44% przyznało że jadło więcej niż przed kwarantanną. Większe ilości spożywanego jedzenia oraz podjadanie były najczęstsze u osób otyłych. Jeżeli chodzi o wybory żywieniowe w tym czasie, to zdecydowanie częściej sięgano po słone przekąski i mięso, a rzadziej wybierano warzywa, owoce i rośliny strączkowe. Podobne wyniki zaobserwowano w badaniach z USA, które pokazują, że w czasie pandemii zmniejszyło się spożycie warzyw i owoców, a wzrosła konsumpcja mięsa czerwonego oraz jego przetworów. Zauważalne było też zwiększenie spożycia żywności wysokoprzetworzonej.

Badania naukowe wyraźnie pokazują, że w dobie powszechnego narażenia na stres, problem jedzenia emocjonalnego dotyczy dużej grupy osób. Główną przyczyną zajadania emocji, jest przede wszystkim brak umiejętności radzenia sobie z emocjami. Stres jest nieodłącznym elementem współczesnego stylu życia, dlatego bardzo ważne jest aby wypracować indywidualne sposoby, które w sytuacjach stresowych będą mogły być wykorzystane i zredukują napięcie oraz negatywne emocje.

 Aleksandra Wedziuk, Dietetyk Centrum Dietetycznego Online

Bibliografia:

1. Kozłowska K, Śnieżek A, Winiarska-Mieczan A, Rusinek-Prystupa E, Kwiecień M. Wpływ czynników stresogennych na odżywianie. Probl Hig Epidemiol 2017,98(1):57-62.
2. Dorota Szczygieł, Romana Kadzikowska-Wrzosek Emocje A Zachowania Żywieniowe – Przegląd Badań Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Sopocie
3. Sidor A, Rzymski P. Dietary Choices and Habits during COVID-19 Lockdown: Experience from Poland. Nutrients. 2020;12(6):1657
4. Ellen S. Mitchella, Qiuchen Yanga, Heather Behrab, Laura Delucaac, Paul Schaffera Adherence to healthy food choices during the COVID-19 pandemic in a U.S. population attempting to lose weight. Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases Volume 31, Issue 7, 30 June 2021, Pages 2165-2172.

Odporność naszego organizmu możemy wzmacniać każdego dnia wieloma działaniami takimi jak m.in.: prawidłowa dieta, aktywność fizyczna na świeżym powietrzu, właściwy ubiór, dbanie o odpowiedni czas snu. Co zatem jeść, aby wzmocnić swoją odporność? Jak się odżywiać w czasie naturalnego spadku odporności w okresie jesienno-zimowym? Nasza dieta powinna być urozmaicona, uregulowana, pełnowartościowa. Warto szczególnie zadbać o to, aby w codziennym jadłospisie znalazło się jak najwięcej różnorodnych produktów zawierających składniki potrzebne do wspierania prawidłowego działania układu odpornościowego.

Dużo warzyw i owoców

Warzywa i owoce są źródłem witamin, składników mineralnych oraz bioaktywnych związków takich jak np.: antocyjany, flawonoidy, izoflawony. Składniki te m.in. stymulują układ immunologiczny, mają działanie antyoksydacyjne, chronią DNA komórek, regulują działanie hormonów. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia powinniśmy jeść minimum 400 g owoców i warzyw dziennie w co najmniej 5 porcjach. Coraz więcej badań wskazuje, że im więcej warzyw i owoców jemy, tym lepiej dla naszego zdrowia.

Podczas wzmacniania odporności polecane są warzywa i owoce będące dobrym źródłem witaminy C, która m.in.: wzmacnia system immunologiczny organizmu, zmniejszając podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe, pomaga zachować dobry stan ścian naczyń krwionośnych, jest najpowszechniejszym przeciwutleniaczem. Dobrym źródłem witaminy C jest: kapusta, papryka, brokuły, kalafior, truskawki, porzeczki, natka pietruszki, pomarańcze, kiwi. Ważna jest także witaminę A (β-karoten), która chroni organizm przed infekcjami, odpowiada za dobry wzrok i stan skóry. Warto włączyć do swojego jadłospisu takie produkty jak: dynia, marchew, papryka, pomidory, jarmuż.

Dla budowania odporności ważne jest spożywanie warzyw i owoców sezonowych, ponieważ to one zawierają najwięcej odżywczych składników. W teorii odżywiania sezonowego najważniejsze jest, aby produkty spożywać w ich naturalnym okresie występowania. Wartość odżywcza warzyw i owoców jest wtedy najwyższa. Jesień obfituje w prawdziwe bogactwo warzyw i owoców. Spożywając owoce i warzywa naturalnie występujące w tym okresie wykorzystujemy ich najwyższe walory odżywcze a także smakowe i zapachowe.

Produkty fermentacji mlekowej

W codziennej diecie powinny znaleźć się także produkty mleczne, zwłaszcza napoje fermentowane a wiec jogurty, kefiry, maślanki – najlepiej naturalne, bez dodatku cukru. Napoje te zawierają bakterie probiotyczne tzw. probiotyki, które wzmacniają układ odpornościowy organizmu a także regulują pracę układu pokarmowego. Słowo probiotyk pochodzi z języka greckiego i znaczy „pro bios” – dla życia. Probiotyki są to specyficzne szczepy bakterii, które podawane człowiekowi wywierają pozytywny wpływ na jego zdrowie. Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) szczepy bakterii mogą być uznawane za probiotyczne tylko wtedy jeśli w badaniach klinicznych udowodniono korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Najczęstsze bakterie probiotyczne to bakterie fermentacji mlekowej z rodziny Lactobacillus i Bifidobacterium. Probiotyki mają korzystny wpływ na organizm człowieka: wzmacniają odporność, przywracają naturalna mikroflorę jelitową, hamują rozwój wielu mikroorganizmów chorobotwórczych.

Produktami spożywczymi zawierającymi probiotyki są przede wszystkim: jogurty, kefiry, maślanki, zsiadłe mleko. Probiotyki znajdują się także w naturalnych kiszonkach, które powstają w wyniku fermentacji mlekowej: kapuście kwaszonej, ogórkach kwaszonych. Kwaszenie jest jedną z najstarszych metod utrwalania żywności. Kapusta kwaszona, ze względu na częstość jej spożywania w Polsce, stanowi cenne źródło witaminy C. Warzywa kwaszone zawierają kwas mlekowy, regulują więc pracę przewodu pokarmowego.

Nieodpowiednia dieta a także nadużywanie antybiotyków oraz niektórych leków, a także stres  mogą niestety prowadzić do dysbiozy, czyli zaburzenia równowagi mikrobiologicznej w jelitach. Dlatego tak ważne jest systematyczne włączanie produktów fermentacji mlekowej do jadłospisu.

Witamina D na odporność

W budowaniu odporności dużą rolę odgrywa witamina D.

Najlepszym źródłem witaminy D są tłuste ryby morskie (m.in. śledź, łosoś, makrela), jaja oraz  margaryny i tzw. miksy tłuszczowe, do których w Polsce obowiązkowo dodaje się witaminę D. Ponieważ w okresie jesienno-zimowym mamy mała ekspozycję na światło słoneczne pod wpływem , którego witamina D jest syntezowana w skórze zaleca się suplementacje tej witaminy.

Urozmaicenie podstawą budowania odporności

Nie ma produktu spożywczego, który dostarczałby wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Aby nie dopuścić do powstania niedoborów żywieniowych należy w codziennym jadłospisie uwzględnić produkty ze wszystkich grup a więc: warzywa i owoce, produkty zbożowe, mleko i jego przetwory, produkty dostarczające białka, oleje.

Ważnym elementem diety są produkty zbożowe pełnoziarniste, które dają energię, są źródłem witamin z grupy B i składników mineralnych (magnez, cynk) a także błonnika pokarmowego. Do codziennej diety należy włączyć pieczywo razowe, grube kasze (gryczana, jęczmienna), makaron razowy, ryż brązowy, naturalne płatki zbożowe.

Z produktów białkowych wybierać należy tłuste ryby morskie, nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, bób, ciecierzyca, soja, soczewica), jaja, chude mięsa.

Dbając o odporność nie można zapomnieć o wypijaniu odpowiedniej ilości wody, najlepiej z dodatkiem cytryny, imbiru, mięty, owoców. Woda gasi pragnienie, poprawia metabolizm, usuwa toksyny i nawilża skórę. Zbyt małe spożycie wody prowadzi do odwodnienia, co za tym idzie do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu: pojawiają się ból i zawroty głowy, zmniejsza się wydolność fizyczna, dochodzi do gorszej koncentracji i wydolności.

Regularne posiłki

Organizm człowieka wymaga regularnego dostarczania energii, którą wydatkuje przez cały dzień. Regularne żywienie zapewnia lepszy metabolizm i optymalne wykorzystanie składników odżywczych, a tym samym przyczynia się do wzmacniania odporności organizmu. Ponad to regularne spożywanie posiłków sprzyja prawidłowej sprawności umysłowej i fizycznej. Szczególnie ważne jest prawidłowo skomponowane pod względem odżywczym pierwsze śniadanie, które jest niezbędne aby pobudzić metabolizm i przygotować organizm do prawidłowego funkcjonowania w ciągu dnia, a także zabezpieczyć przed wahaniami stężenia glukozy we krwi. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) regularne spożywanie posiłków zapobiega spadkom energii w ciągu dnia, a dodatkowo pozytywnie wpływa m.in. na odporność organizmu.

Praktyczne rady jak wzmocnić swoją odporność:

• do każdego posiłku jedz warzywa lub owoce;
• codzienne jedz warzywa bogate w witaminę C (kapusta, papryka, kalafior, brokuły, truskawki, porzeczki, natka pietruszki, pomarańcze, kiwi);
• codziennie spożywaj fermentowane produkty mleczne (jogurty naturalne, kefiry, maślanki), włączaj do swojej diety kiszonki;
• włączaj do jadłospisu produkty bogate w witaminę D (tłuste ryby morskie, jaja)
• jedź produkty zbożowe pełnoziarniste (pieczywo razowe, grube kasze, makaron razowy)
• jedz posiłki regularnie, nie zapominaj o śniadaniu;
• stosuj urozmaiconą dietę;

Joanna Jaczewska-Schuetz, ekspert w Zakładzie Edukacji Żywieniowej NIZP

Literatura:

– Lynch S.V., Pedersen O.: The Human Intestinal Microbiome in Health and Disease. N. Engl. J. Med., 2016; 375: 2369–2379

– Gruber-Bzura BM.: Vitamin D and influenza – prevention or therapy? Int. J. Mol. Sci. 2018; 19:2419. doi: 10.3390/ijms19082419

Czy istnieje ryzyko zakażenia wirusem COVID-19 poprzez żywność?

Pomimo dużej skali pandemii, dotychczas nie było doniesień o zakażeniu wirusem COVID-19 poprzez spożywanie żywności. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) stwierdził, że nie ma dowodów na to, że żywność stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego w odniesieniu do COVID-19. Wirus do namnażania się potrzebuje człowieka. Za główne źródło rozprzestrzeniania się wirusa uznaje się drogę kropelkową przenoszoną z człowieka na człowieka podczas kichania, kaszlenia, mówienia.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca jednak, aby ze względu na możliwość utrzymywania się wirusa na powierzchniach, z którymi mógł mieć kontakt zakażony zachować zasady higieny przy kontakcie z żywnością a szczególnie w sklepach.

Czy istniej ryzyko zarażenia się COVID-19 poprzez opakowania żywności?

Według European Commission Directorate – General For Health And Food Safety nie ma dowodów, że poprzez kontakt z opakowaniami żywności, może dojść do przenoszenia się zakażenia. Wykazano jednak (NEJM, Marzec 2020), że wirus COVID-19 utrzymuje się do 24 godzin na kartonie, do 72 godzin na plastiku, do 72 godzina na powierzchniach stalowych, do 4 godzin na powierzchniach miedzianych i do 3 godzin w powietrzu (w eksperymentalnie wytworzonym aerozolu). Dlatego też osoby mające kontakt z żywnością np. zajmujące się pakowaniem żywności, personel sklepu a także konsumenci, powinny przestrzegać wskazówek odpowiednich organów zdrowia publicznego dotyczące dobrych praktyk higienicznych w miejscach sprzedaży żywności. Jedną z najważniejszych praktyk higienicznych jest regularne i dokładne mycie rąk wodą z mydłem przez co najmniej 20 sekund lub płynem do dezynfekcji. Należy również pamiętać o  unikaniu dotykania oczu, ust i nosa. Personel, który ma kontakt z żywnością (na przykład krojenie mięsa, lub nabiału, pakowanie owoców i warzyw czy pieczywa) ma obowiązek noszenia rękawiczek jednorazowych odpowiednio często je zmieniając i dezynfekując ręce. Klienci w sklepach również zgodnie z obowiązującymi zaleceniami powinni odkazić ręce przy wejściu do sklepu. Klienci nie powinni dotykać produktów spożywczych, których nie zmierzają kupić aby uniknąć zanieczyszczenia ich jakimikolwiek patogenami obecnymi na rękach. 

Czy powinniśmy myć kurczaka? Co z produktami w puszkach i słoikach? 

Mycie jest jednym z głównych sposobów zmniejszenia ryzyka zatrucia pokarmowego i rozprzestrzeniania się patogenów. Dbając o higienę rąk, naczyń, sztućców i  blatów kuchennych w kuchni udaremniamy rozprzestrzenianie się szkodliwych bakterii i wirusów zarówno w okresie pandemii jak i po jej zakończeniu. Produktów spożywcze przed spożyciem należy zawsze myć niezależnie od epidemii COVID-19, jest jednak kilka wyjątków.

Owoce i warzywa z jadalnymi skórkami myjemy zawsze bezpośrednio przed jedzeniem lub użyciem do potrawy niezależnie od pandemii koronawirusa. Myć należy wyłącznie samą wodą. Porowate powierzchnie jadalnych skórek mogą wchłonąć składniki takie jak mydło. Owoce i warzywa należy następnie osuszyć czystą ściereczką lub ręcznikiem papierowym.

Owoce i warzywa takie jak banany, awokado, grejpfruty, cytryny, limonki czy dynia mają niejadalne skórki. Nawet jeśli skórka nie zostanie zjedzona należy umyć takie warzywa i owoce przed spożyciem czy użyciem w przepisie, ponieważ brud i bakterie mogą być przenoszone ze skórki do wnętrza owocu podczas jego krojenia lub obierania.

Puszki i słoiki a także inne trwałe opakowania warto umyć przed ich otwarciem, aby ewentualne zanieczyszczenia nie przedostały się do ​​jedzenia.

Mycie surowego kurczaka w rzeczywistości może rozprzestrzeniać bardziej szkodliwe bakterie, takie jak Salmonella lub Campylobacter, w kuchni, co może potencjalnie, przy nie odpowiednim umyciu okolic zlewu czy przedmiotów znajdujących się w pobliżu, powodować choroby. Jedynym sposobem na zabicie tych patogenów jest gotowanie kurczaka i innych mięs w odpowiedniej temperaturze tak a by dotarła ona do wnętrza mięsa.

Unikajmy mycia surowych ryb, ponieważ zwiększa to ryzyko zanieczyszczenia krzyżowego innych produktów żywnościowych, naczyń i powierzchni w okolicy.

Nie powinno się myć jaj po zakupie, ponieważ może to usunąć  naturalną powłokę chroniącą jaja przed bakteriami, a przez pory skorupki mogą wniknąć zanieczyszczenia do wnętrza jajka. 

Dodatkowo w okresie pandemii COVID-19 po przyjściu ze sklepu po umyciu rąk zdejmujemy i wyrzucamy zewnętrzne luźne opakowania produktów. Pozostałe produkty typu m.in. puszki, słoiki możemy umyć przed wstawieniem do lodówki czy szafek. Zawsze myjemy ręce po rozpakowaniu produktów.

Rozdzielamy w lodówce produkty surowe od gotowych do spożycia. Dbamy przy każdym przygotowywaniu posiłków o higienę blatów kuchennych i regularnie o czystość w lodówce. 

Jak bezpiecznie robić zakupy w sklepie? 

Podczas robienia zakupów w sklepie należy pamiętać o obowiązujących zaleceniach oraz zasadach higieny (zawsze warto śledzić na bieżąco zalecenia i wytyczne z oficjalnych źródeł przekazu):

• Użyj płynu dezynfekującego do rąk dostępnego w sklepie.
• Unikaj dotykania rękami okolic ust, nosa i oczu.
• Zachowaj dystans 1,5 -2 metrów od innych osób.
• Nie dotykaj produktów, których nie zamierzasz kupić.
• Płać w miarę możliwości kartą zamiast gotówką.
• Nie chodź do sklepu jeśli masz objawy infekcji.
• Jeśli musisz kichnąć lub kaszlnąć zrób to w zagięcie łokcia.

Czy istnieje jakaś dieta lub suplement diety, który chroni przed zakażeniem wirusem COVID-19? 

Pojawia się wiele niesprawdzonych informacji na temat stosowania  różnych diet, suplementów diety, składników mineralnych i witamin w celu ochrony przed COVID-19. Nie potwierdzono jednak skuteczności stosowania żadnych suplementów diety, składników mineralnych i/lub witamin w zapobieganiu zakażenia koronawirusem. Najważniejszymi czynnikami zmniejszającymi ryzyko zarażenia są unikanie skupisk ludzi oraz częste mycie rąk. Stosowanie określonej diety nie chroni przed zakażeniem jednak warto zadbać o wzmacnianie organizmu dzięki prawidłowo zbilansowanemu i urozmaiconemu żywieniu oraz odpowiedniej aktywności fizycznej. W tym trudnym czasie szczególnie powinno się zadbać o to, by w naszej diecie znalazło się jak najwięcej różnorodnych produktów zawierających składniki potrzebne do wspierania prawidłowego działania układu odpornościowego. 

Więcej informacji na temat zasad żywienia i innych elementów stylu życia w okresie pandemii na stronie www.ncez.pzh.gov.pl oraz na facebook-u https://www.facebook.com/ncez.nizp/

dr Katarzyna Wolnicka, ekspert w Zakładzie Edukacji Żywieniowej NIZP PZH- PIB

Źródła:

https://www.efsa.europa.eu/en/news/coronavirus-no-evidence-food-source-or-transmission-route

COVID-19 and food safety. Questions and Answers. EUROPEAN COMMISSION DIRECTORATE-GENERAL FOR HEALTH AND FOOD SAFETY, 8.04.2020

https://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJMc2004973?articleTools=true